Αν κάποιος ρωτήσει ποιο ζωγραφικό έργο μπορεί να θεωρηθεί ως το πλέον αντιπροσωπευτικό της αποστασιοποίησης του χώρου και του χρόνου, σίγουρα από τους περισσότερους η απάντηση θα ήταν η Γκερνίκα. Η βιαιότητα και η απόγνωση του πολέμου, ο φόβος και ο τρόμος που αυτός προκαλεί, η απανθρωπιά που τον χαρακτηρίζει όταν οι επιθέσεις γίνονται σε αμάχους, δε γνωρίζουν τόπο και δεν τελειώνουν σε κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Η ίδια φρίκη, παραλογισμός και κτηνωδία, η ίδια παραφροσύνη κυριάρχησαν στο κοντινό ή πολύ μακρινό παρελθόν, κυριαρχούν και θα κυριαρχούν σε όποιο τόπο έχει λαβωθεί θανάσιμα η ειρήνη.
Λίγο πριν το ξέσπασμα του Β΄Παγκόσμιου Πολέμου, Γερμανοί πιλότοι της αεροπορίας των εθνικιστών (Χίτλερ), στα πλαίσια του Ισπανικού Εμφύλιου και της βοήθειας που είχε δοθεί στο φασίστα στρατηγό Φράγκο από το Χίτλερ, βομβαρδίζουν ένα μικρό βασκικό χωριό, τη Γκερνίκα, στη βόρεια Ισπανία. Κατά το βομβαρδισμό αυτό σκοτώθηκαν κυρίως γυναίκες και παιδιά και έτσι με αυτή την πράξη έχουμε την πρώτη μαζική δολοφονία παιδιών στο σύγχρονο, πολιτισμένο κόσμο.
Ο Πικάσσο, ευαίσθητος στα γύρω του γεγονότα και βαθιά δημοκρατικός και επηρεασμένος από τη φρίκη του πολέμου, όταν του παραγγέλθηκε από την ισπανική δημοκρατική κυβέρνηση ένα έργο κατάλληλο να αντιπροσωπεύσει την αγωνιζόμενη Ισπανία στη διεθνή έκθεση στο Παρίσι το 1937, ζωγραφίζει με θέμα τη Γκερνίκα , ένα έργο μνημειακών διαστάσεων, ύψους 3,5 μέτρων και πλάτους 7,5 μέτρων, θέλοντας να επισημάνει τη φρίκη του πολέμου, και τις κτηνωδίες που προκαλεί η επερχόμενη φασιστική θύελλα.
(Πάμπλο Πικάσσο: Γκερνίκα. 1937. Ελαιογραφία σε μουσαμά 3,5x7,5. Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη)
Ανάλυση του έργου.
"Σταματήστε τον πόλεμο", είναι η κραυγή που βγαίνει μέσα από αυτό το έργο του Πικάσσο. Μια κραυγή που ταιριάζει σε κάθε εποχή και σε κάθε γωνιά της γης αφού ο πόνος, η δυστυχία, η απελπισία και ο φόβος του θανάτου δεν έχει σύνορα ούτε χρονικά όρια.
Άνθρωποι και ζώα κυριολεκτικά χυμένα πάνω στον πίνακα , μορφές χωρίς συγκεκριμένη δομή (αλλού τα μάτια, αλλού τα χέρια), καταδεικνύουν τα αποτελέσματα ενός βομβαρδισμού στα ίδια τα σώματα, αλλά και στην ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων.
Ο πόνος, η δυστυχία και η απελπισία είναι διάχυτα σε αυτό τον πίνακα, στον οποίο κυριαρχούν τρία χρώματα, το μαύρο, το άσπρο και το γκρι, αφού κάθε άλλο χρώμα θα έστελνε έστω και ένα ελάχιστο μήνυμα ελπίδας και ζωής.
Ξεκινώντας από αριστερά βλέπουμε μια μητέρα να κρατά στην αγκαλιά της το παιδί της. Το σώμα του παιδιού εκτείνεται προς τα κάτω, προς τη μάνα γη, για να μας δείξει πως είναι νεκρό, ενώ το στόμα της μητέρας είναι μισάνοιχτο, βγάζοντας πόνο και βουβή κραυγή. Για να μας δώσει την αίσθηση της κραυγής ο Πικάσσο έχει δώσει στο στόμα της το σχήμα που έχει το στόμα του αλόγου και δίνοντας στη γλώσσα της τριγωνικό σχήμα κάνει ακόμα εντονότερο το στοιχείο του πόνου. Πάνω ακριβώς απ τη μητέρα είναι ένας ταύρος, το αγαπημένο σύμβολο του Πικάσσο, σύμβολο του φασισμού του πολέμου και της βιαιότητας. Όλες οι μορφές του πίνακα είναι στραμμένες προς αυτόν με ανοιχτά τα στόματα, ένα βουβό ουρλιαχτό ικεσίας που όμως δεν τον αγγίζει αφού αυτός παραμένει σταθερός και ατάραχος και έχει το βλέμμα του έξω από αυτό το σκηνικό της φρίκης και της δυστυχίας.Πίσω από τον ταύρο, πάνω στο τραπέζι , στο βάθος υπάρχει ένα μαύρο πουλί, το οποίο συμβολίζει το θάνατο, τις ψυχές που μόλις χάθηκαν. Κάτω από τη μητέρα βρίσκεται το διαμελισμένο σώμα ενός νεκρού πολεμιστή με τα χέρια ανοιχτά, ώστε με το κάθετα τοποθετημένο σώμα του προς αυτά να σχηματίζεται η σταύρωση, συμβολίζοντας τη θυσία του Ισπανικού λαού. Ο νεκρός στρατιώτης κρατάει σφιχτά στο χέρι το σπασμένο σπαθί του, σύμβολο ηρωικής αντίστασης. Κάποιοι κριτικοί υποστηρίζουν πως ο νεκρός πολεμιστής είναι άγαλμα, οπότε σε αυτή την περίπτωση το μήνυμα που θέλει να στείλει ο δημιουργός είναι πως μαζί με το λαό δοκιμάζεται η ιστορία και ο πολιτισμός του τόπου. Στο κέντρο του πίνακα βρίσκεται ένα άλογο, πληγωμένο από λόγχη που χλιμιντρίζει - ξεψυχάει, σύμβολο του λαού που ξεψυχάει αναζητώντας την ειρήνη και τη δημοκρατία. Το άλογο καταρρέει, αλλά κρατά το κεφάλι του όρθιο, δείχνοντάς μας το λαό που πονά και υποφέρει , αλλά αντιστέκεται με ηρωισμό, δεν υποκύπτει. Παρατηρούμε πως το άλογο στηρίζεται στο μπροστινό αριστερό του πόδι, όπως το άλογο του Παρθενώνα, συμβολίζοντας την ελπίδα και την πεποίθηση μαζί, πως η τέχνη θα φέρει τη σωτηρία. Τέλος παρατηρούμε πως το σώμα του αλόγου είναι καλυμμένο με εφημερίδες, αφήνοντας άλλο ένα ενδεχόμενο βοήθειας ή σωτηρίας από το ρόλο του τύπου στο δοκιμαζόμενο ισπανικό λαό. Προς τα δεξιά του πίνακα διακρίνονται γυναικείες μορφές που προσπαθούν να γλυτώσουν από τον βομβαρδισμό και στην άκρη δεξιά συμβολίζεται ένας άντρας πριν πέσει νεκρός. Σε αρκετά σημεία βλέπουμε ημίλευκα και λευκά ανισοσκελή τρίγωνα, τα οποία προδίδουν τη φωτιά που καίει το κτίριο. Σε κάθε έργο ζωγραφικής, ένα σημαντικό στοιχείο είναι ο φωτισμός. Στη Γκερνίκα το φως έρχεται από μία ηλεκτρική λάμπα με ακτίνες μυτερές σαν δόντια, που δε φωτίζει απολύτως τίποτα, αλλά μας δίνει την αίσθηση της αγριότητας του πολέμου σε αυτό το σύγχρονο και πολιτισμένο κόσμο με τις πάμπολλες τεχνολογικές κατακτήσεις. Τέλος παρατηρούμε μια γυναικεία μορφή που κρατά στα χέρια της μια λάμπα πετρελαίου, η μόνη μορφή που δεν είναι χτυπημένη από το βομβαρδισμό. Σύμφωνα με μελέτες η σύνθεση του έργου βασίζεται σε μια πυραμίδα που στην κορυφή της βρίσκεται αυτή η λάμπα με φως αχνό αλλά ζεστό. Με τη γυναικεία αυτή μορφή ο Πικάσσο συμβολίζει την έννοια της Ελευθερίας που προσπαθεί να σωθεί κρατώντας γερά στα χέρια της το φως της τέχνης και του πολιτισμού ως μοναδική ελπίδα για ένα καλύτερο κόσμο ακόμα και σε αυτές τις σκοτεινές στιγμές.
Στοιχεία της σύνθεσης.
Στο έργο αυτό παρατηρούμε τρία διαφορετικά εικαστικά ρεύματα, τον κυβισμό, τον εξπρεσιονισμό και το σουρεαλισμό. Ο Πικάσσο χρησιμοποίησε την τεχνοτροπία του κυβισμού, όπου με τα έντονα γεωμετρικά σχήματα, τον κατακερματισμό των μορφών και τη μεγάλη αντίθεση μαύρου - άσπρου, φωτεινού - σκοτεινού, δεν στάθηκε στην απλή απεικόνιση του γεγονότος, αλλά αποκάλυψε την αγωνία του πολέμου και εξέφρασε την αγωνία και τη φρίκη των ανθρώπων μπροστά σε αυτό το απάνθρωπο γεγονός. Ο ίδιος ο χώρος είναι ακαθόριστος, θέλοντας με αυτό τον τρόπο ο Πικάσσο να τονίσει πως η φρίκη του πολέμου δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένα χωρικά όρια,αλλά και οι μορφές έτσι όπως είναι δοσμένες απ' τον καλλιτέχνη, δεν προσδιορίζουν (από ενδυματολογικά ή άλλα στοιχεία) την εποχή ή τον τόπο. Είναι ο άνθρωπος που δέχεται τη βία και τον πόνο απ τον άνθρωπο. Η σύνθεση, η οποία βασίζεται σε μια πυραμίδα, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται η λάμπα πετρελαίου, δεξιά και αριστερά πλαισιώνεται από δύο όρθια παραλληλόγραμμα και σε μερικά ανισοσκελή τρίγωνα, δίνει την αίσθηση της ασφάλειας και του δυναμισμού. Ο τρόπος έκφρασης έχει έντονα τα στοιχεία του εξπρεσιονισμού, τόσο στη μητέρα, με το νεκρό παιδί στην αγκαλιά της, που ουρλιάζει αλλά και στο λαβωμένο άλογο που χλιμιντρίζει από τον πόνο. Όπως είδαμε και από την ανάλυση του έργου, επικρατούν έντονα και τα στοιχεία του σουρεαλισμού. Ολόκληρος ο πίνακας απεικονίζει τον τρόμο, το φόβο, τον πόνο και την απόγνωση που επικρατούν τη στιγμή του βομβαρδισμού. Ο Πικάσσο χρησιμοποίησε πλήθος συμβολισμών για να αποδώσει τα νοήματα, τα αντιπολεμικά μηνύματα. Ιδιαίτερη ένταση στη σκηνή δίνει ο συμβολισμός του αλόγου (λαού) που σφαδάζει σε αντίθεση με τον ταύρο (φασισμός, βιαιότητα) που παραμένει σταθερά και παγερά αδιάφορος για ό,τι συμβαίνει γύρω του και της ψυχρής ηλεκτρικής λάμπας που δε φωτίζει τίποτα σε αντίθεση με το αμυδρό αλλά ζεστό φως της λάμπας πετρελαίου, το φως της τέχνης ως ελπίδα για την ελευθερία και την ειρήνη.
