«Η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η αποκατάσταση της δημοκρατίας στα σχολικά εγχειρίδια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Γ’ Ελληνική Δημοκρατία »

 Πρόλογος

Θα ήταν ουτοπία να περίμενε κανείς πως το Σεπτέμβριο του 1974, σε διάστημα μικρότερο των δύο μηνών από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, επιστρέφοντας οι μαθήτριες και οι μαθητές στα σχολεία, στα βιβλία για το μάθημα της Ιστορίας που θα έπαιρναν στα χέρια τους, θα περιλαμβάνονταν τα γεγονότα των τελευταίων μηνών: της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και της πτώσης της χούντας, με τη συνακόλουθη αποκατάσταση του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα. Η μόνη διαφορά ήταν πως, όλα, τα βιβλία δεν έφεραν πλέον το σύμβολο της δικτατορίας.

   Οι πιο σκεπτόμενοι/ες ή και πολιτικοποιημένοι/ες μαθητές/ριες των  τελευταίων τάξεων του γυμνασίου (εξατάξιο), θεωρήσαμε πως αυτό ήταν αναμενόμενο, καθώς, μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, θα ήταν αδύνατο να έχουν ενσωματωθεί, έστω και ως παράρτημα, αυτά τα γεγονότα στα σχολικά βιβλία. Ευελπιστούσαμε, αφελώς -όπως αποδείχθηκε-, πως την επόμενη χρονιά θα υπήρχε αυτό το παράρτημα στα βιβλία της ΣΤ’ Γυμνασίου και αγωνιούσαμε να δούμε πώς θα ήταν αποτυπωμένα σε αυτά, τα γεγονότα που είχαμε βιώσει, αλλά οι προσδοκίες μας διαψεύστηκαν.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Ελλάδα, μετά την απελευθέρωσή της από την οθωμανική κυριαρχία και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, γνώρισε αρκετές δικτατορίες, με τελευταία τη δικτατορία των Συνταγματαρχών (21 Απριλίου 1967), με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο, η οποία αντικαταστάθηκε από τη δικτατορία του Ιωαννίδη, λίγες μέρες μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου στις 17 Νοέμβρη 1973. Η δικτατορία του ταξίαρχου Ιωαννίδη παρέδωσε την εξουσία στις πολιτικές δυνάμεις της χώρας, στις 23 Ιουλίου 1974, εξαιτίας της κρίσης που η ίδια δημιούργησε, με την πρόκληση πραξικοπήματος στην Κύπρο, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την τουρκική εισβολή, στις 20 Ιουλίου του 1974.

   Η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η κατάρρευση της χούντας συνιστούν δύο μείζονα γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας που συντελέστηκαν σε χρονικό διάστημα περίπου 9 μηνών και οδήγησαν τη χώρα στην Γ’ Ελληνική Δημοκρατία, όπως ονομάστηκε η περίοδος που διανύουμε από την πτώση της δικτατορίας μέχρι σήμερα.

  Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε, μέσα από δύο σχολικά εγχειρίδια της Γ’ Γυμνασίου, της Γεωργίας Κουλικούρδη (1976-1983) και των Ευαγγελίας Λούβη και Δημητρίου Ξιφαρά (2015), καθώς και από το εγχειρίδιο της Γ’ Λυκείου των Ι. Κολλιόπουλου, Κ Σβολόπουλου κ.ά. (2007), να αναδείξουμε τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται αυτά τα δύο γεγονότα στα παιδιά της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στο αν και με ποιο τρόπο γίνεται η σύνδεση αυτών των γεγονότων και, τέλος, θα προσεγγίσουμε το αφήγημα αυτών των εγχειριδίων, σχετικά με τις επιπτώσεις που είχαν ή έχουν τα γεγονότα αυτά στην Γ’ Ελληνική Δημοκρατία.

1975-1983: Αφηγήματα στο λυκόφως της αποσιώπησης

Μία πρώτη, σχεδόν αποσιωπητική, αναφορά στην επάνοδο στο δημοκρατικό πολίτευμα, έγινε το 1976, με το βιβλίο της Ιστορίας της Γ. Κουλικούρδη, της Γ’ Γυμνασίου. Συγκεκριμένα, το κεφάλαιο «Η Ελλάδα στη σύγχρονη εποχή», αναφέρεται, σχεδόν επιγραμματικά, στην αλλαγή του πολιτεύματος, με το δημοψήφισμα του 1974 και στην οριστική κατάργηση της βασιλείας στην Ελλάδα. Στη συνέχεια γίνεται μια γενικόλογη αναφορά στην «επάνοδο στην κοινοβουλευτική ομαλότητα», χωρίς καμία διευκρίνιση για το πώς φτάσαμε σ’ αυτήν, ενώ, ως επιπτώσεις της στη δημοκρατία, θεωρούνται οι προκλήσεις τις οποίες έχει να αντιμετωπίσει η χώρα, προκειμένου να πετύχει μια γενική ανασυγκρότηση και να καταφέρει να προσαρμοστεί στις ευρωπαϊκές και παγκόσμιες συνθήκες. Για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου επικρατεί μια εκκωφαντική σιωπή, καθώς δε γίνεται καμία απολύτως αναφορά.

   Έξι χρόνια αργότερα, το 1982, στην 9η έκδοση του εγχειριδίου, παρατηρούμε μία, κάπως, μεγαλύτερη αναφορά στα γεγονότα. Καταγράφεται η κατάρρευση της χούντας και η αποκατάσταση της δημοκρατίας, ως συνακόλουθα των γεγονότων στην Κύπρο, ενώ, για πρώτη φορά, συμπεριλαμβάνονται, πολύ σύντομα, τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, ως το κορύφωμα μιας σειράς αντιστασιακών δράσεων κατά της χούντας, χωρίς, ωστόσο, να γίνεται η σύνδεσή τους με τα παραπάνω γεγονότα. Με τη φράση «η φοιτητική νεολαία και πλήθος λαού αντιμετώπισαν ηρωικά τη στρατιωτική ισχύ και τα άρματα μάχης», προσπερνάται, επιμελώς, η βία που ασκήθηκε κατά των εξεγερθέντων, ενώ αποφεύγεται οποιαδήποτε αναφορά στα ονόματα των επικεφαλής της χούντας, αποτυπώνονται ως «οι δικτάτορες», αλλά και η αντικατάσταση του δικτάτορα Παπαδόπουλου, λίγες μέρες μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, από τη δικτατορία του Ιωαννίδη, η οποία, λίγους μήνες αργότερα, ως υπαίτια της κυπριακής τραγωδίας, αναγκάστηκε να παραδώσει την εξουσία στις πολιτικές δυνάμεις της χώρας. Η φράση πως «για το πραξικόπημα κατά του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας -για το οποίο δεν ήταν ανεύθυνη η κυβέρνηση της Αθήνας- έδωσε στην Τουρκία την αφορμή για την εισβολή στην Κύπρο», ουδόλως μπορεί να θεωρηθεί πως συνδέει αυτά τα δύο γεγονότα μεταξύ τους, αντιθέτως τα αποσιωπεί. Είναι μια πρόοδος βέβαια πως σε αυτή την έκδοση γίνεται κάποια νύξη για την υπαιτιότητα της δικτατορικής κυβέρνησης της Αθήνας, έναντι αυτής του 1976 που μιλούσε αόριστα για «ένα πραξικόπημα» 13 κατά του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας.

   Ωστόσο, δεν πρόκειται για ένα, έστω συνοπτικό, αφήγημα, αλλά για μία αποσπασματική (σαν σφήνα στο συνολικό κείμενο) και ελλιπή παράθεση των γεγονότων. Τέλος, αξιοσημείωτο είναι πως και στις δύο εκδόσεις απουσιάζουν παντελώς οι πηγές, γραπτές και εικονιστικές, ενώ η μοναδική ερώτηση εμπέδωσης που υποβάλλεται στα παιδιά, ίδια και στις δύο εκδόσεις, δεν αγγίζει καθόλου τα γεγονότα. Το βιβλίο εκδίδεται για τελευταία φορά το 1983, χωρίς καμία απολύτως υπέρβαση της αποσπασματικής και ελλιπούς παράθεσης των γεγονότων.

   Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ενσωματώνεται τελικά στη σχολική ιστοριογραφία το 1984, με το βιβλίο του Κρεμμυδά, για την Γ’ Γυμνασίου και των Σκουλάτου, Δημακόπουλου και Κόνδη, για την Γ’ Λυκείου. Σήμερα

διανέμονται τα βιβλία των Ε. Λούβη και Δ. Ξιφαρά (2006/2015) και των Ι. Κολιόπουλου, Κ. Σβολόπουλου κ.ά (2007) στους μαθητές και τις μαθήτριες της Γ’ Γυμνασίου και Γ’ Λυκείου αντίστοιχα, στα οποία θα αναφερθούμε ευθύς αμέσως.

2007: Μια διστακτική προσέγγιση

«Μετά την αρχικά αποσιώπηση, μία πιο εκτενή αφήγηση, χωρίς όμως να υπεισέρχεται στις ουσιώδεις πτυχές των γεγονότων», παρατηρούμε στο βιβλίο της Γ’ Λυκείου Γενικής Παιδείας των Ι. Κολιόπουλου, Κ. Σβολόπουλου κ.ά. Το Στ’ κεφάλαιο, ενότητα 6, «Η Ελλάδα έως το 1974», σε μια σύντομη αφήγηση, μιας μόνο παραγράφου, αρχικά αναφέρεται στους βασικούς άξονες της αντίστασης στη δικτατορία, εντός και εκτός συνόρων, για να καταλήξει στις φοιτητικές εξεγέρσεις στην Αθήνα, της Νομικής και του Πολυτεχνείου, τις οποίες χαρακτηρίζει ως κορυφαίες δράσεις αντίστασης. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου αποτυπώνεται, επιγραμματικά, στη φράση: «κατεστάλη βίαια από στρατιωτικές δυνάμεις τη νύχτα της 17ης Νοεμβρίου, ενώ πολλοί πολίτες βρήκαν το θάνατο, ενώ άλλοι συνελήφθησαν και υπέστησαν βασανισμούς».

   Το αφήγημα της εξέγερσης ολοκληρώνεται από την εικονιστική πηγή με τον τίτλο: «Το άρμα μάχης λίγο πριν παραβιάσει την πύλη του Πολυτεχνείου», η οποία συνοδεύεται από ένα ευσύνοπτο κείμενο της εξέγερσης. Σε αυτό δίνονται αρκετές πληροφορίες που δεν απαντώνται στο κύριο κείμενο, όπως η τριήμερη διάρκεια των γεγονότων (14-17 Νοεμβρίου), η βίαιη καταστολή της εξέγερσης με το γκρέμισμα της κεντρικής πύλης του Πολυτεχνείου, από το εικονιζόμενο άρμα, η έφοδος στο χώρο στρατιωτικών και αστυνομικών δυνάμεων και οι αιματηρές συμπλοκές, εντός και εκτός χώρου, που ακολούθησαν.

   Στην τελευταία παράγραφο της ενότητας, χωρίς καμία σύνδεση με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, γίνεται αναφορά στην εγκαθίδρυση, με πραξικόπημα στις 25 Νοεμβρίου 1973, του νέου σκληρότερου δικτατορικού καθεστώτος του ταξίαρχου Ιωαννίδη, το οποίο προσπάθησε να ανατρέψει, λίγους μήνες αργότερα, τον πρόεδρο Μακάριο στην Κύπρο. Το αφήγημα ολοκληρώνεται με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, την πτώση της δικτατορίας στην Ελλάδα και στην απόφαση των αρχηγών των ενόπλων δυνάμεων, να παραδώσουν την εξουσία στον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Η σύνδεση των γεγονότων δεν είναι σαφής, καθώς δεν αναφέρεται ρητά η υπαιτιότητα της δικτατορίας Ιωαννίδη (με το πραξικόπημα κατά του Μακάριου) για την τουρκική εισβολή στη Μεγαλόνησο, αλλά ούτε και η κατάρρευση της δικτατορικής κυβέρνησης, εξαιτίας της αδυναμίας της να αντιμετωπίσει την κατάσταση ώστε να αναγκαστεί να παραδώσει την εξουσία στον πολιτικό κόσμο της χώρας.

   Μια πληρέστερη αφήγηση αφιερώνεται στις επιπτώσεις αυτών των γεγονότων στη δημοκρατία μας, στην ενότητα 7 που εξετάζει το πρώτο, πολύ σύντομο διάστημα της «Μεταπολίτευσης». Οι πληροφορίες, αν και πυκνές, είναι επαρκείς, καθώς περιγράφουν τις κινήσεις που ακολούθησε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, με την ανάληψη της εξουσίας τη νύχτα της 23ης προς 24η Ιουλίου 1974, για τη μετάβαση της χώρας από τη δικτατορία στο δημοκρατικό πολίτευμα. Ένα εγχείρημα με μεγάλες δυσκολίες, τόσο στο εσωτερικό, καθώς στελέχη της δικτατορίας είχαν ακόμη στον έλεγχό τους σημαντικούς τομείς του κρατικού μηχανισμού, όπως ο στρατός, όσο και στο εξωτερικό, καθώς, εξαιτίας της κρίσης του κυπριακού, η χώρα βρισκόταν σε οιονεί εμπόλεμη κατάσταση, ενώ πέρα από αυτά τα ζητήματα, έπρεπε να αντιμετωπιστεί και το ζήτημα της αποκατάστασης της συνταγματικής νομιμότητας.

Πολύ συνοπτικά, οι συγγραφείς πληροφορούν πως ο Καραμανλής κινήθηκε γρήγορα και αποτελεσματικά. Αφού σχημάτισε κυβέρνηση εθνικής ενότητας, νομιμοποίησε το ΚΚΕ, αποκατέστησε τον πολιτικό έλεγχο στο στρατό και στη διοίκηση και οδήγησε τη χώρα σε κοινοβουλευτικές εκλογές (ήδη είχαν ιδρυθεί νέα κόμματα, η ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ και η ΕΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ-ΝΕΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ), στις 17 Νοεμβρίου 1974. Λίγες μέρες αργότερα, στις 8 Δεκεμβρίου 1974, ακολούθησε δημοψήφισμα, προκειμένου να αποφασιστεί η μορφή του πολιτεύματος. Επικράτησαν οι υποστηρικτές της αβασίλευτης δημοκρατίας (69,2%) και έτσι δόθηκε για πρώτη φορά οριστική και μη αμφισβητήσιμη λύση στο πολιτειακό ζήτημα της χώρας. Τέλος, η συνταγματική νομιμότητα ολοκληρώθηκε με την ψήφιση του νέου Συντάγματος, τον Ιούνιο του 1975, και την εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας.

   Η αφήγηση, ως προς τις επιπτώσεις της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και της εγκαθίδρυσης της Δημοκρατίας, ολοκληρώνεται με την εμφαντική κατακλείδα της ενότητας: η επιτυχής, ταχεία και αναίμακτη αποκατάσταση της δημοκρατίας εντυπωσίασε τη διεθνή κοινή γνώμη. Μάλιστα ο διεθνής Τύπος αποκάλεσε τη διαδικασία αυτή «ελληνικό θαύμα».

2015: Η αφήγηση στον αστερισμό των παραθεμάτων

Το αφήγημα που πραγματεύεται την εξέγερση του Πολυτεχνείου το βιβλίο της Γ’ Γυμνασίου, των Ε. Λούβη και Δ. Ξιφαρά 27 , το οποίο επανεκδόθηκε το 2015 (είχε εκδοθεί για πρώτη φορά το 2006, επί κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ, αλλά αποσύρθηκε) και διανέμεται στα σχολεία μέχρι σήμερα, παρουσιάζει την εξέγερση του Πολυτεχνείου σαν σημείο-σταθμό στον αντιδικτατορικό αγώνα. Επισημαίνει πως ο μεγάλος αριθμός φοιτητών και πολιτών που είχαν συγκεντρωθεί μέσα και γύρω από το Πολυτεχνείο, καθώς και τα αντιδικτατορικά συνθήματα που ακούγονταν συνέχεια από το ραδιοφωνικό σταθμό των εξεγερμένων φοιτητών, ανησύχησαν σοβαρά τους δικτάτορες με αποτέλεσμα την καταστολή της εξέγερσης με ωμή βία, ρίχνοντας, τα ξημερώματα της 17ης Νοεμβρίου, με άρμα μάχης, την κεντρική πύλη του Πολυτεχνείου, ενώ ακολούθησαν δολοφονίες, συλλήψεις και ξυλοδαρμοί πολιτών.

   Συμβολή στην ολοκλήρωση του αφηγήματος αποτελούν τα παραθέματα που το πλαισιώνουν. Δύο εικόνες με υπομνηματισμό και μία κειμενική πηγή που προσφέρουν σημαντικές ιστορικές πληροφορίες, δίνοντας το ερέθισμα στους εκπαιδευτικούς να τις αξιοποιήσουν διδακτικά και στα παιδιά να κατανοήσουν τη σημασία του φοιτητικού κινήματος αυτής της περιόδου.

   Η εικόνα με αριθμό 4 είναι μεν από τον εορτασμό της πρώτης επετείου, αλλά ο υπομνηματισμός της παραπέμπει στην εξέγερση του Πολυτεχνείου που τη χαρακτηρίζει ως την κορυφαία πράξη αντίστασης κατά της δικτατορίας των συνταγματαρχών, ενώ στην εικόνα με αριθμό 5 αποτυπώνεται «Το άρμα μάχης που έριξε την πύλη του Πολυτεχνείου λίγο πριν την εισβολή», το σύμβολο του στρατιωτικού καθεστώτος και της ωμής βίας.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η με αριθμό 3 κειμενική πηγή, από το «Ιστορικό Λεύκωμα» της Καθημερινής, 1973, σ. 40,42. Πρόκειται για απόσπασμα από τη διακήρυξη της Συντονιστικής Επιτροπής κατάληψης του Πολυτεχνείου, 16 Νοεμβρίου 1973, το οποίο αναδεικνύει την ωριμότητα που είχε αναπτύξει το φοιτητικό κίνημα στη διάρκεια της δικτατορίας, διακηρύσσοντας κατά της χούντας με σαφή πολιτικό λόγο, κάτι που μέχρι τότε δεν είχε εκφραστεί οργανωμένα, από άλλη κοινωνική ομάδα -μέσα στη χώρα-, ενώ παράλληλα στρέφεται κατά των ΗΠΑ για τη στήριξή τους στο δικτατορικό καθεστώς.

   Η αφηγηματική παρουσίαση ολοκληρώνεται με την κατάρρευση της δικτατορίας και την παράδοση, στις 23 Ιουλίου 1974, της εξουσίας στους πολιτικούς. Επισημαίνεται, ως αιτία, το εγκληματικό λάθος των δικτατόρων της πρόκλησης του πραξικοπήματος στην Κύπρο με τη συνακόλουθη εισβολή του τουρκικού στρατού στο νησί, κρίση που η δικτατορική κυβέρνηση της Αθήνας αδυνατούσε να αντιμετωπίσει. Παρατηρούμε πως δεν γίνεται καμία προσπάθεια σύνδεσης με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου που είχαν ως αποτέλεσμα την αντικατάσταση, με πραξικόπημα, του δικτατορικού καθεστώτος Παπαδόπουλου από αυτό του Ιωαννίδη, το οποίο προκάλεσε το πραξικόπημα κατά του Μακάριου, Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας.

   Μέσα από την ενότητα 56 του βιβλίου που στοχεύει να πληροφορήσει τους μαθητές και τις μαθήτριες για τις επιπτώσεις των γεγονότων στη δημοκρατία μας, πληροφορούμαστε για το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας και τις ενέργειές της, υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Η κυβέρνηση φρόντισε για την άμεση απελευθέρωση όλων των πολιτικών κρατουμένων, για την απομάκρυνση των στελεχών του δικτατορικού καθεστώτος από τον κρατικό μηχανισμό -ώστε να αποκτήσει τον έλεγχο του κράτους και του στρατού-, για την αντιμετώπιση με διπλωματικό τρόπο -χωρίς όμως αποτέλεσμα- της κρίσης του κυπριακού, ενώ αποφάσισε την αποχώρηση της Ελλάδας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, αντιδρώντας έτσι στην αδράνεια που αυτό επέδειξε απέναντι στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο.

   Σύμφωνα με το εγχειρίδιο, προκειμένου να επιτευχθεί η πλήρης αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας, η κυβέρνηση εθνικής ενότητας οδήγησε τη χώρα, στις 17 Νοεμβρίου 1974, σε εκλογές (είχε προηγηθεί η ίδρυση των κομμάτων της ΝΔ, του ΠΑΣΟΚ και της ΕΝΩΣΗΣ ΚΕΝΤΡΟΥ-ΝΕΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ, καθώς και η νομιμοποίηση του ΚΚΕ) και στις 8 Δεκεμβρίου σε δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος, στο οποίο με ποσοστό 69,2% καταργήθηκε η μοναρχία και λύθηκε οριστικά και με τρόπο μη αμφισβητήσιμο το πολιτειακό ζήτημα. Τέλος, στις 7 Ιουνίου 1975 ψηφίστηκε νέο Σύνταγμα και θεσπίστηκε το πολίτευμα της προεδρευομένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας που ισχύει μέχρι σήμερα.

   Η ενότητα κλείνει με την αναφορά της παραπομπής των πρωτεργατών της δικτατορίας σε δίκη και την απόφαση για την εις θάνατο καταδίκη τους, για εσχάτη προδοσία, ποινή που τελικά μετατράπηκε σε ισόβια.

   Το κυρίως κείμενο της ενότητας είναι πλαισιωμένο από ικανοποιητικό αριθμό εικονιστικών και κειμενικών πηγών, δίνοντας την ευκαιρία στα παιδιά για την καλύτερη κατανόηση της υπό εξέταση εποχής και των ιστορικών αυτών γεγονότων. Με την εικόνα 2 «Πολίτες περιμένουν στο λιμάνι της Ραφήνας την επιστροφή των εξόριστων από το στρατόπεδο της Γυάρου που έκλεισε στις 24 Ιουλίου 1974», τούς δίνεται η ευκαιρία να αντιληφθούν τις μεθόδους φρονιματισμού της απριλιανής δικτατορίας στους αντιφρονούντες πολίτες και να αφουγκρασθούν τη συγκίνηση των ίδιων, των οικογενειών τους και χιλιάδων πολιτών, κατά την υποδοχή τους. Σημαντικές είναι και οι εικόνες 3 «Πολίτες πανηγυρίζουν τη νίκη της Δημοκρατίας στο δημοψήφισμα του 1974» και 5 «Στιγμιότυπο από τη δίκη των δικτατόρων», καθώς αποτυπώνουν ιστορικές στιγμές του πρόσφατου παρελθόντος μας. Με την κατάλληλη διαχείριση του υλικού αυτού από τον εκπαιδευτικό, τα παιδιά θα κατανοήσουν τα γεγονότα, αποκτώντας μία σφαιρική και πολυπρισματική γνώση γι’ αυτά, ξεφεύγοντας από τη στείρα γνωσιοκεντρική και γεγονοτολογική προσέγγιση που προσφέρει το κύριο κείμενο.

Συμπεράσματα

«Οι νέοι δεν μαθαίνουν για το Πολυτεχνείο από το μάθημα της Ιστορίας», γράφει σε άρθρο του ο καθηγητής Δημόσιας Ιστορίας, Χάρης Αθανασιάδης. Πολύ περισσότερο, θα συμπληρώσουμε εμείς, πως τα παιδιά δε μαθαίνουν για το Πολυτεχνείο, αλλά ούτε και για την αποκατάσταση της δημοκρατίας, από τα σχολικά εγχειρίδια, καθώς μέχρι σήμερα δεν έχει συμπεριληφθεί σε αυτά ένα πλήρες και συγκροτημένο αφήγημα που να αναδεικνύει όλες τις πτυχές των γεγονότων.

   Αυτό δεν ενοχοποιεί τους συγγραφείς, καθώς, όπως γνωρίζουμε, υποχρεούνται να κινούνται μέσα στα όρια που θέτει κάθε φορά το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών, ως επίσημος εκφραστής της κυβερνητικής πολιτικής στην εκπαίδευση, περιορίζοντας την προσωπική τους ελευθερία στην επιλογή του γνωστικού αντικειμένου, στον τρόπο παρουσίασής του και, κυρίως, στην ιδεολογική προσέγγισή του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα στη διαφοροποίηση του αφηγηματικού ύφους και στην ερμηνευτική προσέγγιση των γεγονότων, σε σχέση με τις κυβερνήσεις, συντηρητικές ή προοδευτικές, κάτι που αντιληφθήκαμε διενεργώντας την έρευνα για την εκπόνηση αυτής της εργασίας.

   Μια πρώτη γενική παρατήρηση είναι πως η αντιμετώπιση και των τριών εγχειριδίων που επιλέξαμε για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, την αποκατάσταση της δημοκρατίας και τις επιπτώσεις τους στη δημοκρατία μας, είναι ποσοτικά και ποιοτικά δυσανάλογη, εις βάρος του Πολυτεχνείου. Συγκεκριμένα, στις εκδόσεις 1975-1982 (κυβέρνηση ΝΔ), στο εγχειρίδιο της Γ’ Γυμνασίου, το Πολυτεχνείο αντιμετωπίζεται με αποσιώπηση, ενώ γίνεται μια συγκεχυμένη και αόριστη αναφορά στην αποκατάσταση της δημοκρατίας, χωρίς, ωστόσο, να αποτυπώνονται, έστω και με μία φράση, οι επιπτώσεις του γεγονότος στη δημοκρατία.

   Πληρέστερη αναφορά παρατηρείται για το Πολυτεχνείο και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, το 2007 (διακυβέρνηση ΝΔ) και ακόμη περισσότερο το 2006/2015 (ΠΑΣΟΚ/ΣΥΡΙΖΑ), στα εγχειρίδια της Γ’ Λυκείου και Γ’ Γυμνασίου αντίστοιχα, καθώς με τη χρήση παραθεμάτων συμπληρώνεται η κύρια αφήγηση.

   Τέλος, για τις επιπτώσεις στη δημοκρατία αφιερώνεται αρκετός χώρος και στα δύο εγχειρίδια, τόσο στην κύρια αφήγηση όσο και στα παραθέματα, προβάλλοντας, κυρίως, τη συμβολή του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην αποκατάσταση της δημοκρατικής ομαλότητας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Χάρης Αθανασιάδης, «Το Πολυτεχνείο ως δημόσια ιστορία: οι αποτυπώσεις, οι αναγνώσεις, οι αναπαραστάσεις», Επί του περιστυλίου, ΒΟΥΛΗ, 067, (14 Νοεμβρίου 2023), https://www.hellenicparliament.gr/userfiles/ebooks/periodiko_t067a/4/index.html, ανάκτηση στις 27/12/2024

Ι. Κολιόπουλος, Κ. Σβολόπουλος κ.ά., «Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου, από το 1816 έως σήμερα», ΙΤΥΕ- «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ», Αθήνα, 2007, στο: http://www.ebooks.edu.gr/ebooks/v/pdf/8547/5306/22-0081-02_V2_Istoria-tou-Neoterou-kai-Sygchronou-Kosmou_G-Lykeiou_Vivlio-Mathiti/, ανακτήθηκε στις 27/122024

Γεωργία Π. Κουλικούρδη, «Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, από τον 15ο αι. μ.Χ. ως σήμερα, για τη Γ’ Γυμνασίου», ΟΕΔΒ, Αθήνα,1976, 2η έκδοση, στο: http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/item.html?code=02-00472&tab=01 , ανακτήθηκε στις 27/12/2024

Γεωργία Π. Κουλικούρδη, «Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, από τον 15ο αι. μ.Χ. ως σήμερα, για τη Γ’ Γυμνασίου», ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1982, 9η έκδοση ,στο: http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/item.html?code=01-42150&tab=01, ανακτήθηκε στις 27/12/2024

Ευαγγελία Λούβη, Δημήτριος Χρ. Ξιφαράς, «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία», ΙΤΥΕ- «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ», Αθήνα, 2015, στο: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/pdf/8547/5396/21-0207-01_Neoteri-kai-Sygchroni-Istoria_G-Gymnasiou_Vivlio-Mathiti/,ανακτήθηκε στις 27/12/2024

Άγγ. Παληκίδης, «Η εξέγερση του Πολυτεχνείου στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας από το 1975 έως σήμερα», Επί του περιστυλίου, τεύχος 067, ΒΟΥΛΗ 14 Νοεμβρίου 2023, σ. 14, στο: https://www.hellenicparliament.gr/userfiles/ebooks/periodiko_t067/2/index.html, ανακτήθηκε στις 27/12/2024

Η εργασία εκπονήθηκε από:

ΖΑΡΑΓΚΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ: ΑΜ: 530764

Για το:

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΜΠΣ: ΔΗΜΟΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΘΕ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ (ΔΙΣ 53)

ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2024-25

ΤΕΛΙΚΗ ΕΞΑΜΙΝΙΑΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΛΗΚΙΔΗΣ

H «Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους»

Το 1984 εισήχθη στην Α΄Λυκείου, ως εγχειρίδιο Ιστορίας, το βιβλίο: Ιστορία του ανθρώπινου γένους, του Λευτέρη Σταυριανού (Καναδού ιστορικού, ελληνικής καταγωγής). Το εγχειρίδιο παρέμεινε στα σχολεία 6 έτη, παρά τις έντονες αντιδράσεις. Από αυτές οι τρεις πιο σημαντικές εστίαζαν:

α.) στη ρητή αμφισβήτηση της βιβλικής ερμηνείας για την καταγωγή του ανθρώπου

β.) στην απόκλιση από την ιστορία, ως βιογραφία του έθνους και

γ.) στις θεωρητικές παραδοχές του συγγραφέα 

   Θα επιλέξουμε το πρώτο από τα ανωτέρω τρία σημεία στα οποία επικεντρώθηκε η πολεμική και  αφού το παρουσιάσουμε συνοπτικά, θα σχολιάσουμε με επιχειρήματα εάν και κατά πόσο θα προκαλούσε σήμερα αντιδράσεις.

Εισαγωγή

Το 1984 εισάγεται για διδασκαλία στην Α’ Λυκείου ένα πρωτοπόρο, για την εποχή, εγχειρίδιο ιστορίας, με τον τίτλο «Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους», του ελληνοκαναδού ιστορικού, Λευτέρη Σταυριανού. Ο Σταυριανός, ξεφεύγοντας από τη συνήθη εθνοκεντρική οπτική των σχολικών βιβλίων ιστορίας, προσπάθησε να αλλάξει τον τρόπο σκέψης των εφήβων μαθητών και μαθητριών και να πυροδοτήσει τον προβληματισμό τους, στη θεώρηση πως η ιστορία είναι μια παγκόσμια διαδικασία, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, σε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου και πολιτισμού.

   Το εγχειρίδιο δέχθηκε, από την πρώτη στιγμή, σφοδρή πολεμική, τόσο από την Ιερά Σύνοδο και διάφορες παραεκκλησιαστικές οργανώσεις όσο και από συντηρητικούς και εθνικιστικούς κύκλους, με την κατηγορία της υπονόμευσης του έθνους και της ορθοδοξίας. Ωστόσο, παρά τις έντονες αντιδράσεις, άντεξε για έξι χρόνια και αποσύρθηκε, τελικά, από τα σχολεία, το 1990. Με το πόνημα αυτό θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε τις αντιδράσεις, τις αφορμώμενες από την αμφισβήτηση της βιβλικής ερμηνείας, όπως αυτή παρουσιάζεται στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου, και κατά πόσο σήμερα θα επικρατούσε μια τέτοια πολεμική.

Στην πυρά οι Ανθρωπίδες, ζήτω ο ορθόδοξος φονταμενταλισμός

Ο Σταυριανός, υιοθετώντας μια ολιστική προσέγγιση της εξέλιξης του ανθρώπου, υποστηρίζει πως ο άνθρωπος επιβίωσε και δημιούργησε πολιτισμό, χάρη στην εργασία του και τον εγκέφαλό του που αναπτύχθηκε, αργά και σταθερά, με την πάροδο χιλιάδων ετών. Στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου, με τίτλο Ανθρωπίδες, οι μακρινοί πρόγονοί μας, παρουσιάζει, σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, την εξέλιξη του ανθρώπου, από τους πρώτους ανθρωπίδες ή Αυστραλοπίθηκους, -τριχωτοί, ύψους 120 έως 150 εκατοστά και βάρους από 27 έως 54 κιλά, με το 1/3 του δικού μας εγκεφάλου-, περνώντας, μετά από χιλιάδες χρόνια, σε έναν πιο προηγμένο ανθρωπίδη, με διπλάσιο εγκέφαλο, τον Homo Erectus, (όρθιο άνθρωπο), για να καταλήξει στην εμφάνιση του πρώτου ανθρώπινου όντος, με σημερινό εγκέφαλο, του Homo Sapiens (Σοφός Άνθρωπος). Χάρη στον εγκέφαλό του ο άνθρωπος κατάφερε να επιβιώσει όλες αυτές τις χιλιετίες, προσαρμόζοντας, με την εργασία του, το περιβάλλον στις ανάγκες του, κάτι που τα ζώα, με κατώτερο εγκέφαλο, δεν μπόρεσαν να κάνουν.

   Αυτή η αντίληψη προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και διαμαρτυρίες από την Εκκλησία και διάφορες παραθρησκευτικές οργανώσεις, καθώς ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την βιβλική ερμηνεία για την καταγωγή και την εξέλιξη του ανθρώπου. Σύμφωνα με αυτή, ο άνθρωπος δεν είναι αίτιος της ύπαρξής του, αλλά έχει «το είναι δεδανεισμένον», είναι, δηλαδή, δημιούργημα «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του Θεού. Η «κατ’ εικόνα» δημιουργία σημαίνει τη μοναδικότητα του ανθρώπου, μεταξύ των άλλων δημιουργημάτων του Θεού που, εκτός από σώμα, έχει και πνεύμα. Πρόκειται, επομένως, για ένα λογικό ον, με βούληση και η «κατ’ εικόνα» είναι η βάση της εξέλιξής του, για την «καθ’ ομοίωσιν» Θεού τελείωσή του. Η Ιερά Σύνοδος, συνεπικουρούμενη από παραεκκλησιαστικές οργανώσεις, υποστηρίζοντας πως το βιβλίο υποτιμούσε τη θεϊκή καταγωγή του ανθρώπου, ζήτησε επίμονα, από την πρώτη στιγμή, να αποσυρθεί από τα σχολεία, κάτι που έγινε τελικά το 1990.

 

Ορθοδοξία ή θάνατος

Η πολεμική που ασκήθηκε στο βιβλίο ήταν από την Εκκλησία και παραεκκλησιαστικούς-συντηρητικούς κύκλους, κοινωνικές ομάδες που πάντα αντιστέκονται στις αλλαγές, υπερασπιζόμενες παραδοσιακές αξίες, όπως, εδώ, την Ορθοδοξία.

   Η Ελληνική κοινωνία είναι μία, κατ’ εξοχήν, συντηρητική κοινωνία, στην οποία η θρησκευτική πίστη δημιουργεί μια αίσθηση ταυτότητας και το αίσθημα του «ανήκειν» σε ένα θεσμό ιστορικά θεμελιωμένο, μία πηγή σταθερότητας και κοινωνικής συνοχής. Από τη στιγμή που η Εκκλησία, ως θεσμός, παραμένει αδιαχώριστη από το κράτος, θα κηρύττει πάντα ”πόλεμο”, εμποδίζοντας τομές, πρωτοποριακές προτάσεις και καινοτομίες στην εκπαίδευση και στο περιεχόμενο των σχολικών γνώσεων των μαθητών και μαθητριών, έχοντας στο πλευρό της τη συντηρητική θρησκευόμενη κοινωνία.

Συμπεράσματα

Για τη Θεολογία, ο άνθρωπος είναι το πιο τέλειο δημιούργημα του Θεού και, υπό αυτή την έννοια, διεκδικεί τη μοναδικότητα της επιστημονικής αλήθειας γι’ αυτόν, απορρίπτοντας κάθε αντίθετη επιστημονική θεωρία, επιμένοντας σε μία κυριολεκτική ανάγνωση των βιβλικών κειμένων. Το να περιορίζεται αυτή η θεώρηση στην Εκκλησία, είναι κατανοητό και αποδεκτό. Το να διαπλέκεται όμως η Εκκλησία με την εκπαίδευση, ελέγχοντας τη σχολική γνώση, συνιστά σκοταδισμό και υποδηλώνει άρνηση στην πρόοδο. Η μοναδική λύση, κατά την άποψή μας, είναι ο διαχωρισμός Εκκλησίας-Κράτους, ώστε να λήξει και ο εναγκαλισμός Εκκλησίας-Εκπαίδευσης.

Βιβλιογραφία

Χ., Αθανασιάδης, «Δοκιμάζοντας τα όρια της ανοχής», στο Πηνελόπη Πετσίνη και Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμ.), Λεξικό λογοκρισίας στην Ελλάδα, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2018

Γ. Μαντζαρίδης, Χριστιανική Ηθική, Ι.Μ. Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος,2015, τ. Β’

Λ., Σταυριανός, «Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους», Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα, 1984,

A., Heywood, ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ, ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, Αθήνα, 2007

Α., Παληκίδης, https://tvxs.gr/apopseis/arthra-gnomis/oi-apantiseis-sta-giati-kai-ta-pos-tis-simerinis-krisis-apo-ena-sxoliko-egxeiridio/, ανάκτηση, 29/11/2024)

Η ένταξη μιας αποκλεισμένης μνήμης από το δημόσιο χώρο, στο μνημονικό ιστό της πόλης.

     

   

«Των 118», εις μνήμην

 

Τα μεσάνυκτα της 23ης Οκτωβρίου 1943, Γερμανοί κατακτητές, με τη συνεργασία Ελλήνων κουκουλοφόρων/δωσίλογων και με βάση  καταλόγους που είχε συντάξει το Τάγμα Ασφαλείας Λακωνίας, συλλαμβάνουν 118 Σπαρτιάτες, τον ανθό της κοινωνίας της Σπάρτης, άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενους με την αντίσταση, και τους οδηγούν στις φυλακές της Τρίπολης. Η ενέργεια αυτή προκαλεί την αντίδραση των ανταρτών του τοπικού ΕΛΑΣ. Τη νύχτα της 25ης Νοεμβρίου 1943, στήνουν ενέδρα στο Μονοδένδρι Λακωνίας, επιτίθενται κατά της γερμανικής εφοδιοπομπής, και την εξοντώνουν. Ως αντίποινα, την επομένη, 26 Νοεμβρίου 1943, κατόπιν διαταγής του Γερμανού στρατηγού Πελοποννήσου, Λε Σουίρ, οι Γερμανοί παραλαμβάνουν από τις φυλακές της Τρίπολης τους 118 ομήρους Σπαρτιάτες, τους μεταφέρουν στον τόπο της επίθεσης και τους εκτελούν. Την επόμενη ακολούθησε η ομαδική ταφή τους, στο κοιμητήριο της Σπάρτης, στο Ψυχικό, σε λάκκο που άνοιξαν οι Γερμανοί.  

Ένα χρόνο μετά, στην ελεύθερη πια Ελλάδα, η σπαρτιατική κοινωνία σπρώχνει στη λήθη και στη σιωπή τη θυσία των 118. Μετατρέπει την ευθύνη των δωσίλογων σε συλλογική ευθύνη, ρίχνοντας το ανάθεμα για την δολοφονία των 118 στην Εθνική Αντίσταση, με το ευφυολόγημα πως αν οι αντάρτες δεν κτυπούσαν τους Γερμανούς, οι 118 θα ζούσαν.  

Μνημόσυνο στη μνήμη τους τελείται μόνο από τους συγγενείς τους, οι οποίοι στήνουν στο σημείο της θυσίας τους ξύλινο σταυρό με την επιγραφή: «ΣΤΟΥΣ 118 ΗΡΩΙΚΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ ΤΗΣ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ». Παρά τους βανδαλισμούς που υπέστη αρχικά από εθνικόφρονες, χάρη στη νυχτερινή φύλαξή του από τους συγγενείς για αρκετό καιρό, διατηρείται μέχρι σήμερα.  Πολύ αργότερα, μετά τον εμφύλιο και τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια, το 1959, αναγείρεται στην ίδια θέση, επίσης από συγγενείς των εκτελεσθέντων, ένα μαρμάρινο λιτό μνημείο, με την επιγραφή: «Εδώ εξετελέσθησαν υπό των Γερμανών την 26η Νοεμβρίου 1943, 118 Σπαρτιάται».  

  Εκτός από αυτή την προσωπική έκφραση μνήμης, δεν απαντάται καμία αναφορά της σπαρτιατικής κοινωνίας και της επίσημης πολιτείας στη θυσία των 118. Εξαίρεση αποτελούν οι άνθρωποι του πνεύματος (Νικηφόρος Βρεττάκος, Σταύρος Ψιμογεράκος, Βασίλης Ρώτας, Βούλα Δαμιανάκου, Ιωάννα Τσάτσου κ. ά.) που, μέσα από τη λογοτεχνία και την ποίησή τους, σπάζουν την εκκωφαντική σιωπή της λήθης, της αποκλεισμένης μνήμης και της αντι-μνήμης. 

Η μνήμη των 118 του Μονοδενδρίου θα τιμηθεί, για πρώτη φορά, επίσημα, τριάντα τρία χρόνια μετά. Στις 19 Αυγούστου 1976, ο Δήμαρχος Σπάρτης, ευπατρίδης Γεώργιος Σαϊνόπουλος, πρότεινε στο Δημοτικό Συμβούλιο, το οποίο και αποδέχθηκε ομόφωνα,  την καθιέρωση ετήσιου μνημόσυνου, τη μέρα της εκτέλεσης των 118. Στην ίδια συνεδρίαση, με εισήγηση επίσης του Δημάρχου, αποφασίζεται η ονοματοδοσία «Των 118», στη μέχρι τότε οδό «Καίσαρος», μιας από τις πιο σημαντικές οδούς της πόλης, αφού αποτελεί την κύρια είσοδο και έξοδο της Σπάρτης. 

   Για αρκετά χρόνια δεν υπήρξε άλλη πρωτοβουλία για κάποια μνημονική έκφραση, καθώς η καθιέρωση του ετήσιου μνημόσυνου και η ονοματοθεσία «Των 118», χωρίς, ευτυχώς την αναίρεσή τους, κόστισαν στο  Σαϊνόπουλο την εκλογική του ήττα στις αυτοδιοικητικές εκλογές του 1978.

«Με ένα Μνημείο αντάξιο της θυσίας τους», όπως είπε χαρακτηριστικά ο αείμνηστος Δήμαρχος Σπάρτης, Σαράντος Αντωνάκος, κατά τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου τους, στις 20 –11 –2005, τιμήθηκαν οι 118. Το μνημείο φιλοτεχνήθηκε, με δαπάνη του Δήμου Σπάρτης και τοποθετήθηκε στο Πάρκο, απέναντι από τον ιερό ναό του πολιούχου της Σπάρτης, Οσίου Νίκωνος που η μνήμη του τιμάται στις 26 Νοεμβρίου, την ίδια μέρα της σφαγής των 118.  

   Το μνημείο, που  από εκείνη τη στιγμή αποτελεί το  «Ηρώο Πεσόντων» της Σπάρτης, αποτελείται από μία μαρμάρινη βάση με χαραγμένα τα ονόματα των νεκρών και πάνω της είναι τοποθετημένο ένα μπρούτζινο γλυπτό που αναπαριστά ένα αντεστραμμένο φτερωτό ον (η προσωποποίηση της Σπάρτης), το οποίο κατεβαίνει από τον ουρανό (αντεστραμμένο) και εναποθέτει ένα στεφάνι, με την επιγραφή «η Σπάρτη για τα παιδιά της»,  προς τιμή των 118 θυμάτων.  

Από το 2015 και μετά, στη Σπάρτη, η συλλογική έκφραση μνήμης «Των 118» εμπλουτίζεται με θεατρικές παραστάσεις, αγώνες Δρόμου, ποιητικές βραδιές και άλλες εκδηλώσεις, από πρωτοβουλίες ιδιωτικών φορέων (Πνευματική Εστία Σπάρτης, Αθλητικός Πολιτιστικός Σύλλογος, Αθηναίοι Δρομείς), αλλά και ιδιωτών ερευνητών και συγγενών των εκτελεσθέντων.  Εντούτοις το τραυματικό αυτό γεγονός παραμένει, μέχρι σήμερα, μια ανοιχτή αντιπαράθεση. Συζητήσεις και αμφισβητήσεις όπως ο αριθμός των εκτελεσθέντων (100 ή 105 ή 118) ή αν υπεύθυνοι της εκτέλεσης  ήταν οι αγωνιστές του ΕΑΜ ή οι δωσίλογοι/κουκουλοφόροι, αποτελούν σημεία τριβής και αντιπαράθεσης  της τοπικής κοινωνίας.  

Τα πρώτα βήματα για τη συλλογική μνήμη της κοινωνίας της Σπάρτης έγιναν το 1976 και συνεχίζουν, αργά μεν, αλλά σταθερά. Απομένει η οριστική διαχείριση του τραυματικού αυτού γεγονότος και η συγκρότηση ενός συνολικά αποδεκτού αφηγήματος, ιστορικά τεκμηριωμένου, που θα εκκινεί από την πρώτη συλλογική συνείδηση, πως ο αριθμός 118 είναι για τη Σπάρτη τόπος μνήμης και θυσίας, όπως ακριβώς οι 300 του Λεωνίδα.  

ΜΠΣ:ΔΗΜΟΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:ΓΙΑΝΝΙΤΣΙΩΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ 

ΕΡΓΑΣΙΑ: ΖΑΡΑΓΚΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2024

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ-ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 

 

• Βαγγέλης Μητράκος, στο: https://www.notospress.gr/peloponnisos/story/112451/stous-martyres-pou-epesan-sto-monodendri, πρόσβαση στις 6/12/2024 

• Βαγγέλης Μητράκος, στο: https://www.notospress.gr/peloponnisos/story/45590/mia-palia-fotografia-i-odos-ton-118#goog_rewarded, πρόσβαση στις 7/12/24 

• Γιάννης Μητράκος, στο: https://www.lakonikostypos.gr/arthra/item/125212-proseggiseis-sti-thysia-ton-118, πρόσβαση στις 6/12/2024 

• Άβα Μπουλούμπαση, στο: https://www.notospress.gr/peloponnisos/story/98361/edo-eksetelesthisan-ypo-ton-germanon-tin-26i-noemvriou-1943-118-spartiatai, πρόσβαση στις 6/12/2024 

• Πάνος Παπαδολιάς στο: https://www.lakonistas.gr/dimitris-armakolas-o-glyptis-tou-mnimeiou-ton-118-stin-sparti-parousiasi-by-lakonistas/, πρόσβαση στις 7/12/2024 

• Χρήστος Πετρούλιας, στο https://www.lakonikos.gr/epikairothta/item/125116-arxeio-lt-apokalyptiria-mnimeiou-gia-tous-118-tou-monodendriou, πρόσβαση στις 7/12/2024 

• Χρήστος Πλειώτας, στο: https://www.notospress.gr/apopseis/story/34280/timi-kai-doksa-stous-118-ethnomartyres-tou-1943#goog_rewarded, πρόσβαση στις 6/12/2024 

• Κωνσταντίνος Τζανετάκος: https://www.spartorama.gr/articles/54639/, πρόσβαση στις 7/12/2024