Γνωρίζετε τον Τόμας Κουν και τον Πωλ Φεγιεράμπεντ; Είναι δύο φιλόσοφοι του 20ου αιώνα που αμφισβήτησαν την ορθολογικότητα της επιστήμης και της προσέδωσαν ιστορικο-κοινωνική διάσταση.
Η ΝΕΑ ΙΣΤΟΡΙΣΤΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
Τ Ο 1962 ο Κουν δημοσίευσε το βιβλίο του, Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, στο οποίο αναπτύσσει τις θέσεις του για την επιστήμη. Η επιστήμη, οι επιστημονικές έννοιες και θεωρίες αλλάζουν από τη μια ιστορική περίοδο στην άλλη, αφού οι παραδοσιακές αντιλήψεις περί επιστήμης αδυνατούν να ανταποκριθούν στα εκάστοτε ιστορικά δεδομένα. Η ιστορία της επιστήμης δεν είναι μια συνεχής γραμμική διαδικασία συσσώρευσης νέων γνώσεων, αλλά συνοδεύεται από σοβαρές ασυνέχειες, τομές και άλματα που καθιερώθηκαν να λέγονται επιστημονικές επαναστάσεις. Κάθε εποχή έχει τις δικές της επιστημονικές αλήθειες, τις δικές της θεωρίες που ακόμα κι αν δε θα ισχύουν στο μέλλον, αφού θα έχουν αντικατασταθεί από νεώτερες, αυτό δε σημαίνει πως για την εποχή που διατυπώθηκαν δεν ήταν αληθείς, αφού απαντούσαν στα ερωτήματα που είχαν τεθεί. Κατ' επέκταση από τη στιγμή που ένα νέο ερώτημα εμφανίζεται και μένει αναπάντητο, η ισχύουσα θεωρία αντικαθίσταται από κάποια καινούρια που θα έχει τη δυνατότητα να απαντά στα νέα ερωτήματα, και γι' αυτό η νέα θεωρία καθίσταται ανώτερη από την προηγούμενη, χωρίς όμως να μπορούμε να την αποτιμήσουμε ορθολογικά σαν πιο πλήρη ή ορθότερη. Κάθε νέα θεωρία για την εξήγηση των φυσικών φαινομένων ή γενικά για την απάντηση των ερωτημάτων σε οποιοδήποτε τομέα της επιστήμης, δεν προστίθεται έτσι απλά στις ήδη υπάρχουσες θεωρίες, αλλά απορρίπτει την προηγούμενη και την αντικαθιστά. Η επιστημονική πρόοδος δεν είναι η συσσώρευση νέων γνώσεων σε κάθε ιστορική περίοδο, αλλά η διαδικασία ρήξης και αντικατάστασης μιας επιστημονικής δομής από μια άλλη, ασυμβίβαστη με την προηγούμενη.
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ "ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ" ΤΟΥ ΚΟΥΝ
Για να προσεγγίσει το πραγματικό φαινόμενο της επιστήμης, ο Κουν εισήγαγε την έννοια του "παραδείγματος". Το "παράδειγμα" είναι ένα σύνολο θεωριών, εννοιών, νόμων, εφαρμογών και προτύπων λύσεων προβλημάτων. Οι επιστήμονες που εργάζονται στο πλαίσιο ενός και μοναδικού παραδείγματος και που το είδος της εργασίας τους ονομάζεται "κανονική επιστήμη", ενισχύουν τη συνοχή του αρχικώς ατελούς παραδείγματος και το αναπτύσσουν στην προσπάθειά τους να προσεγγίσουν και να οικειοποιηθούν κάποιες όψεις του πραγματικού κόσμου. Στην πορεία το παράδειγμά τους θα παρουσιάσει προβλήματα και δυσκολίες, "ανωμαλίες", (γρίφους) που πρέπει να επιλυθούν, καθώς και μια σειρά μεθόδων και εργαλείων για την επίλυσή τους. Όταν οι ανωμαλίες σωρευτούν και αρχίζουν να εκλαμβάνονται ως σοβαρά προβλήματα για ένα παράδειγμα, αρχίζει να διαμορφώνεται μια κατάσταση "κρίσης", η οποία επιλύεται με την ανάδυση ενός νέου παραδείγματος. Το νέο παράδειγμα και αυτό με τη σειρά του θα εγκαταλειφθεί, αφού δε θα απαντάει στα ερωτήματα και θα αντικατασταθεί από ένα καινούριο. Αυτή η ασυνεχής αλλαγή συνιστά μια "επιστημονική επανάσταση". Το νέο παράδειγμα καθοδηγεί πλέον τη νέα κανονική επιστημονική δραστηριότητα μέχρι τη στιγμή που νέες ανυπέρβλητες δυσκολίες θα ορθωθούν, οδηγώντας στη δίνη μιας νέας κρίσης που θα απαιτεί την επίλυσή της από μια νέα επανάσταση.
Σο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί πως η απλή "ανωμαλία" που μπορεί να παρουσιαστεί, δηλαδή η απλή ύπαρξη άλυτων γρίφων δε συνιστά κρίση. Κρίση έχουμε όταν μια ανωμαλία αντιβαίνειο στις θεμελιώδεις αρχές ενός παραδείγματος ή όταν υπάρχει συσσώρευση ανωμαλιών, οι οποίες αρχίζουν να εκλαμβάνονται ως σοβαρά προβλήματα για ένα παράδειγμα ή όταν αναδύονται επιτακτικες κοινωνικές ανάγκες.
Η επιστημονική επανάσταση θεμελιώνει μια νέα παράδοση κανονικής επιστήμης, ασυμβίβαστης και "ασύμμετρης" με αυτή που είχε προηγηθεί. Το παλιό και το νέο παράδειγμα δεν έχουν τίποτε κοινό μεταξύ τους. Χαρακτηρίζονται από ασυμμετρία εννοιών, κριτηρίων και αντίληψης. Όταν ένα παράδειγμα αλλάζει ή μάλλον αντικαθίσταται και τη θέση του παίρνει ένα νέο παράδειγμα, ο κόσμος στα μάτια του επιστήμονα είναι διαφορετικός, ασύμμετρος με αυτόν που έβλεπε, "αν και ο ίδιος ο κόσμος δεν αλλάζει, αλλά ο ίδιος ο επιστήμονας εργάζεται σε έναν διαφορετικό κόσμο".
Η επικράτηση ενός νέου παραδείγματος δεν αποδεικνύει πως αυτό είναι ανώτερο από το προηγούμενο, αλλά πως το προηγούμενο παράδειγμα θεωρείται ξεπερασμένο επειδή οι επιστήμονες έφτασαν σε μια διαφορετική, νέα θεωρία, η οποία εξηγεί περισσότερα φαινόμενα και με μεγαλύτερη ακρίβεια. Αυτό δε σημαίνει πως οι προηγούμενες θεωρίες ήταν εσφαλμένες, αφού μπορούσαν να εξηγήσουν μια σειρά φυσικών φαινομένων. Παράλληλα όμως οι σύγχρονες θεωρίες μπορούν να θεωρηθούν ανώτερες από εκείνες που αντικατέστησαν, αφού λύνουν περισσότερους γρίφους, εξηγούν περισσότερα φαινόμενα και καταλήγουν σε ακριβέστερες προβλέψεις.
Η ΑΝΑΡΧΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΩΛ ΦΕΓΙΕΡΑΜΠΕΝΤ: "ΟΛΑ ΕΠΙΤΡΕΠΟΝΤΑΙ"
" Εκπλήσσομαι όταν βλέπω με τι ζήλο οι άνθρωποι προσκολλώνται σε φθαρμένες φράσεις και αρχές, σα να τους είναι αβάσταχτη μια κατάσταση όπου μόνοι τους θα σηκώνουν την ευθύνη κάθε πράξης τους. (Feyerabend , 1983)
Μια από τις πιο προκλητικές και ερεθιστικές σύγχρονες προσεγγίσεις της επιστήμης, είναι αυτή του Πωλ Φεγιεράμπεντ. Η βασική ιδέα της θεωρίας του συμπυκνώνεται στη φράση "όλα επιτρέπονται", αρχή που πάνω της πρέπει να στηρίζεται η επιστημονική πρόοδος, σπάζοντας τα δεσμά της άκαμπτης ορθολογικότητας. Η μεθοδολογική του θεωρία εκτίθεται στο έργο του Ενάντια στη Μέθοδο (1975) και θεωρείται η θεωρία του "επιστημονικού αναρχισμού".
Για τον Φεγιεράμπεντ οι επιστήμονες δεν πρέπει να υποτάσσονται στις υπάρχουσες θεωρίες, αλλά να δημιουργούν νέες, ασυμβίβαστες προς τις κατεστημένες, διότι έτσι προωθείται η μεταξύ τους κριτική και συνεπώς η επιστημονική πρόοδος. Αντίθετα η θέση ότι η επιστήμη πρέπει να τίθεται κάτω από παγιωμένους και καθολικούς κανόνες είναι επιζήμια, αφού αργά ή γρήγορα κάθε επιστημονική μέθοδος φτάνει στα όριά της και τότε, για το καλό της επιστήμης θα πρέπει να προσπερνάται, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στους επιστήμονες να εργάζονται απρόσκοπτα και έξω από κάθε δογματισμό που καταλήγει σε στασιμότητα.
Τί σημαίνει όμως αυτό το "όλα επιτρέπονται:". Ο Φεγιεράμπεντ χωρίζει τους επιστήμονες σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στους ορθοφρονούντες που υποστηρίζουν αυτό που είναι εύλογο και πιθανό και στους εκκεντρικούς τους "άτακτους" που υποστηρίζουν το απίθανο, το παράλογο, το καταδικασμένο σε αποτυχία. Αυτοί οι δεύτεροι, οι "άτακτοι", είναι οι επιστήμονες που αμφιβάλουν για κάθε τι δεδομένο και συνεχίζουν να ψάχνουν και να ανακαλύπτουν αλήθειες που εκείνη τη στιγμή φαντάζουν παράλογες. Καμια κατηγορία δεν πρέπει να απορρίψουμε, αφού δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων αν μια θεωρία θα αποδειχτεί σωστή ή όχι. Πολύ δε περισσότερο δε θα πρέπει να καταδικάσουμε τη θεωρία του εκκεντρικού επιστήμονα, αφού η ιστορία μάς έχει αποδείξει πως συχνά είναι αυτός που βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια. Σίγουρα σήμερα ούτε ο Φιλόλαος θα θεωρείτο αδαής στα μαθηματικά και ανακατοσούρας, ούτε ο Γαλιλαίος αιρετικός, επειδή υποστήριξαν πως η γη κινείται.
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Φεγιεράμπεντ είναι η αντίληψή του περί "ασυμμετρίας". Παίρνοντας σα δεδομένο ότι οι επιστημονικοί όροι αλλάζουν σημασία από τη μια θεωρία στην άλλη και ότι η κάθε θεωρία έχει τη δική της γλώσσα για τη δήλωση των εννοιών της, δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τις δύο θεωρίες, αφού η καθεμια εκφράζεται με τους δικούς της κανόνες και τα δικά της λογικά και μεθοδολογικά πρότυπα.
Μέ την προβληματική του "όλα επιτρέπονται" ο Φεγιεράμπεντ καταλήγει πως τίποτα δεν μπορεί να αποδείξει τον ισχυρισμό ότι η επιστήμη είναι ανώτερη από τις άλλες μορφές γνώσης. Όπως ακριβώς για τον ορθοφρονούντα και τον εκκεντρικό επιστήμονα δεν μπορούμε εκ των προτέρων να υποστηρίξουμε τίνος οι θέσεις θα αποδειχτούν οι πιο αληθείς, έτσι ακριβώς δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε την επιστήμη σαν ανώτερη μορφή γνώσης. Είναι μια δραστηριότητα που έχει τους δικούς της κανόνες, τους δικούς της περίπλοκους κώδικες και όρους, χωρίς αυτό να της δίνει το δικαίωμα να θεωρείται ανώτερη από ένα άλλο πλήθος μορφών γνώσης. Για παράδειγμα η εναλλακτική ιατρική, γνώση που βασίζεται στη συμβιωτική σχέση του ανθρώπου με τη φύση, θεραπεύει εξίσου αποτελεσματικά με την επιστημονική ιατρική. " Ή η επιστήμη είναι πράγματι επιστήμη και δεν είναι το παν, ή θεωρεί τον εαυτό της το παν και παύει να είναι επιστήμη". (Dominique Folscheild).
Η ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
Λόγω των θέσεών τους, ο Κουν και ο Φεγιεράμπεντ κατηγορήθηκαν για σχετικισμό ο πρώτος και αναρχισμό ο δεύτερος. Ο ίδιος ο Φεγιεράμπεντ όχι μόνο αποδέχεται τον όρο, αλλά αυτοπροσδιορίζεται ως "θεωρητικός αναρχικός", ενώ ο Κουν αντίθετα αρνείται πως είναι σχετικιστής.
Για τον Φεγιεράμπεντ η επιστήμη είναι η δραστηριότητα εκείνη του ανθρώπου που, όπως και πριν αναφέραμε, οι περίπλοκοι κώδικες επικοινωνίας και συμπεριφοράς που διαθέτει σε συνδυασμό με τις αξιόλογες τεχνολογικές επιτυχίες της, εξαργυρώνοντάς τες συμμετέχει στο σύστημα εξουσίας και μετατρέπεται σε κύριο μοχλό της καθώς και του κατεστημενου συστήματός της. Το "όλα επιτρέπονται" υποστηρίζει μια κοινωνία ελεύθερων και ριζοσπαστικών ιδεών, μακριά από την κριτική του "καθαρού λόγου", τροχοπέδη κάθε ανατρεπτικής ή ανορθόλογης ιδέας. Εφόσον η επιστήμη βαδίζει σύμφωνα με επιβεβλημένους κανόνες, δεν καταφέρνει τίποτε περισσότερο από μια στείρα επαγγελματική κατάρτιση που συνιστά οπισθοδρόμηση του πολιτισμού.
Ο Κουν αντικρούει τον όρο "σχετικιστής" που του αποδίδουν, υποστηρίζοντας πως η άποψή του ότι κάθε νεώτερη θεωρία είναι σωστότερη από την προηγουμενη, με την έννοια ότι επιλύει πολύ περισσότερους γρίφους και καταλήγει σε ακριβέστερες παρατηρήσεις, δε συνιστά σχετικισμό, αλλά φανερώνει συνιστώσα επιστημονικής προόδου.
Η θεωρία του Κουν καταδεικνύει το επαναστατικό στοιχείο που πρέπει να περιέχεται σε μια επιστημονική μέθοδο, αποτυπώνοντας την εγκατάλειψη μιας συγκεκριμένης επιστημονικής οδού και της αντικατάστασής της από μια άλλη, ασυμβίβαστης με την προηγούμενη, συνοψίζοντάς την στο ακόλουθο σχήμα: προ-επιστήμη / κανονική επιστήμη / κρίση
επανάσταση / νέα κανονική επιστήμη / νέα κρίση.
Η προ-επιστήμη είναι η περίοδος που υπάρχει έντονη και πολυσχιδής, αλλά ανοργάνωτη δραστηριότητα που τελικά αποκτά συντονισμό με την είσοδο της επιστημονικής κοινότητας στο ένα και μοναδικό παράδειγμα, στην κανονική επιστήμη. Αυτό στην πορεία θα οδηγήσει σε νέα κρίση, νέα επανάσταση, νέα κανονική επιστήμη κ.ο.κ. . Με αυτήν την κοινωνική φύση του "παραδείγματος" δέχεται ο Κουν την πρόοδο και την εξέλιξη της επιστήμης.
Συμπερασματικά και συνοπτικά για τους δυο αυτούς φιλοσόφους θα μπορούσαμε να πούμε:
Οι παραδοσιακές αντιλήψεις για την επιστήμη, σύμφωνα με τον Κουν, αδυνατούν να περιγράψουν και να εξηγήσουν τα ιστορικά δεδομένα. Γι' αυτό τοποθέτησε τα επιστημονικά γεγονότα στο ιστορικό τους πλαίσιο και με κύριο εργαλείο την ιστορία των επιστημών και την κοινωνιολογία, προσπάθησε να ερμηνεύσει την επιστημονική εξέλιξη, θεωρώντας πως τα κριτήρια που χαρακτηρίζουν τη φύση της επιστήμης, οφείλουν να προκύπτουν από τη γνώση της ιστορίας της επιστήμης, από το τι πραγματικά είναι η επιστήμη.
Η θεωρία του Κουν αντιμετωπίστηκε με μεγάλη επιφύλαξη, επειδή θεωρήθηκε πως με αυτό το χαρακτηριστικό της ιστορικο-κοινωνικής προσέγγισης υπονομεύεται η ορθολογικότητα της επιστήμης, κυρίως λόγω έλειψης κριτηρίων σύγκρισης των θεωριών (παραδειγμάτων).
Αντιδράσεις προκάλεσε και η θεωρία του Φεγιεράμπεντ, ο οποίος επίσης υποστήριξε το σοβαρό πρόβλημα της σύγκρισης των επιστημονικών θεωριών, το οποίο οφείλεται στις διαφορετικές έννοιες των όρων με τους οποίους διατυπώνονται ακόμη και στην ίδια θεωρία σε διαφορετικές περιόδους. Τέλος βασικό σημείο των θέσεων του Φεγιεράμπεντ είναι η απαξίωση του ορθολογικού προτύπου καθώς και της επιστήμης που τη θεωρεί μοχλό του κατεστημένου συστήματος της εξουσίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Π. Βαλλιάνος, Η Επιστημονική Επανάσταση και η Φιλοσοφική θεωρία της Επιστήμης, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001
Π. Θεοδώρου, στο Κείμενα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008
Κ. Θεολόγου, Κοινωνιολογία της Επιστήμης, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, aked.ntua.gr
Α.F Chalmers , Τι είναι αυτό που το λέμε Επιστήμη; Πανεπιστημιακές εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2007
Η ΝΕΑ ΙΣΤΟΡΙΣΤΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
Τ Ο 1962 ο Κουν δημοσίευσε το βιβλίο του, Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, στο οποίο αναπτύσσει τις θέσεις του για την επιστήμη. Η επιστήμη, οι επιστημονικές έννοιες και θεωρίες αλλάζουν από τη μια ιστορική περίοδο στην άλλη, αφού οι παραδοσιακές αντιλήψεις περί επιστήμης αδυνατούν να ανταποκριθούν στα εκάστοτε ιστορικά δεδομένα. Η ιστορία της επιστήμης δεν είναι μια συνεχής γραμμική διαδικασία συσσώρευσης νέων γνώσεων, αλλά συνοδεύεται από σοβαρές ασυνέχειες, τομές και άλματα που καθιερώθηκαν να λέγονται επιστημονικές επαναστάσεις. Κάθε εποχή έχει τις δικές της επιστημονικές αλήθειες, τις δικές της θεωρίες που ακόμα κι αν δε θα ισχύουν στο μέλλον, αφού θα έχουν αντικατασταθεί από νεώτερες, αυτό δε σημαίνει πως για την εποχή που διατυπώθηκαν δεν ήταν αληθείς, αφού απαντούσαν στα ερωτήματα που είχαν τεθεί. Κατ' επέκταση από τη στιγμή που ένα νέο ερώτημα εμφανίζεται και μένει αναπάντητο, η ισχύουσα θεωρία αντικαθίσταται από κάποια καινούρια που θα έχει τη δυνατότητα να απαντά στα νέα ερωτήματα, και γι' αυτό η νέα θεωρία καθίσταται ανώτερη από την προηγούμενη, χωρίς όμως να μπορούμε να την αποτιμήσουμε ορθολογικά σαν πιο πλήρη ή ορθότερη. Κάθε νέα θεωρία για την εξήγηση των φυσικών φαινομένων ή γενικά για την απάντηση των ερωτημάτων σε οποιοδήποτε τομέα της επιστήμης, δεν προστίθεται έτσι απλά στις ήδη υπάρχουσες θεωρίες, αλλά απορρίπτει την προηγούμενη και την αντικαθιστά. Η επιστημονική πρόοδος δεν είναι η συσσώρευση νέων γνώσεων σε κάθε ιστορική περίοδο, αλλά η διαδικασία ρήξης και αντικατάστασης μιας επιστημονικής δομής από μια άλλη, ασυμβίβαστη με την προηγούμενη.
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ "ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ" ΤΟΥ ΚΟΥΝ
Για να προσεγγίσει το πραγματικό φαινόμενο της επιστήμης, ο Κουν εισήγαγε την έννοια του "παραδείγματος". Το "παράδειγμα" είναι ένα σύνολο θεωριών, εννοιών, νόμων, εφαρμογών και προτύπων λύσεων προβλημάτων. Οι επιστήμονες που εργάζονται στο πλαίσιο ενός και μοναδικού παραδείγματος και που το είδος της εργασίας τους ονομάζεται "κανονική επιστήμη", ενισχύουν τη συνοχή του αρχικώς ατελούς παραδείγματος και το αναπτύσσουν στην προσπάθειά τους να προσεγγίσουν και να οικειοποιηθούν κάποιες όψεις του πραγματικού κόσμου. Στην πορεία το παράδειγμά τους θα παρουσιάσει προβλήματα και δυσκολίες, "ανωμαλίες", (γρίφους) που πρέπει να επιλυθούν, καθώς και μια σειρά μεθόδων και εργαλείων για την επίλυσή τους. Όταν οι ανωμαλίες σωρευτούν και αρχίζουν να εκλαμβάνονται ως σοβαρά προβλήματα για ένα παράδειγμα, αρχίζει να διαμορφώνεται μια κατάσταση "κρίσης", η οποία επιλύεται με την ανάδυση ενός νέου παραδείγματος. Το νέο παράδειγμα και αυτό με τη σειρά του θα εγκαταλειφθεί, αφού δε θα απαντάει στα ερωτήματα και θα αντικατασταθεί από ένα καινούριο. Αυτή η ασυνεχής αλλαγή συνιστά μια "επιστημονική επανάσταση". Το νέο παράδειγμα καθοδηγεί πλέον τη νέα κανονική επιστημονική δραστηριότητα μέχρι τη στιγμή που νέες ανυπέρβλητες δυσκολίες θα ορθωθούν, οδηγώντας στη δίνη μιας νέας κρίσης που θα απαιτεί την επίλυσή της από μια νέα επανάσταση.
Σο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί πως η απλή "ανωμαλία" που μπορεί να παρουσιαστεί, δηλαδή η απλή ύπαρξη άλυτων γρίφων δε συνιστά κρίση. Κρίση έχουμε όταν μια ανωμαλία αντιβαίνειο στις θεμελιώδεις αρχές ενός παραδείγματος ή όταν υπάρχει συσσώρευση ανωμαλιών, οι οποίες αρχίζουν να εκλαμβάνονται ως σοβαρά προβλήματα για ένα παράδειγμα ή όταν αναδύονται επιτακτικες κοινωνικές ανάγκες.
Η επιστημονική επανάσταση θεμελιώνει μια νέα παράδοση κανονικής επιστήμης, ασυμβίβαστης και "ασύμμετρης" με αυτή που είχε προηγηθεί. Το παλιό και το νέο παράδειγμα δεν έχουν τίποτε κοινό μεταξύ τους. Χαρακτηρίζονται από ασυμμετρία εννοιών, κριτηρίων και αντίληψης. Όταν ένα παράδειγμα αλλάζει ή μάλλον αντικαθίσταται και τη θέση του παίρνει ένα νέο παράδειγμα, ο κόσμος στα μάτια του επιστήμονα είναι διαφορετικός, ασύμμετρος με αυτόν που έβλεπε, "αν και ο ίδιος ο κόσμος δεν αλλάζει, αλλά ο ίδιος ο επιστήμονας εργάζεται σε έναν διαφορετικό κόσμο".
Η επικράτηση ενός νέου παραδείγματος δεν αποδεικνύει πως αυτό είναι ανώτερο από το προηγούμενο, αλλά πως το προηγούμενο παράδειγμα θεωρείται ξεπερασμένο επειδή οι επιστήμονες έφτασαν σε μια διαφορετική, νέα θεωρία, η οποία εξηγεί περισσότερα φαινόμενα και με μεγαλύτερη ακρίβεια. Αυτό δε σημαίνει πως οι προηγούμενες θεωρίες ήταν εσφαλμένες, αφού μπορούσαν να εξηγήσουν μια σειρά φυσικών φαινομένων. Παράλληλα όμως οι σύγχρονες θεωρίες μπορούν να θεωρηθούν ανώτερες από εκείνες που αντικατέστησαν, αφού λύνουν περισσότερους γρίφους, εξηγούν περισσότερα φαινόμενα και καταλήγουν σε ακριβέστερες προβλέψεις.
Η στάση του Κουν λοιπόν απέναντι στην ορθολογικότητα της επιστήμης είναι πως η εξέλιξη της επιστήμης υφίσταται μέσα από τη διαδικασία κρίσεων και επαναστατικών μεταβολών, χωρίς όμως από αυτό να τεκμηριώνεται πως η επιστημονική αυτή πρόοδος μπορεί να μας οδηγήσει προς μια τελική αλήθεια για τη φύση.
" Εκπλήσσομαι όταν βλέπω με τι ζήλο οι άνθρωποι προσκολλώνται σε φθαρμένες φράσεις και αρχές, σα να τους είναι αβάσταχτη μια κατάσταση όπου μόνοι τους θα σηκώνουν την ευθύνη κάθε πράξης τους. (Feyerabend , 1983)
Μια από τις πιο προκλητικές και ερεθιστικές σύγχρονες προσεγγίσεις της επιστήμης, είναι αυτή του Πωλ Φεγιεράμπεντ. Η βασική ιδέα της θεωρίας του συμπυκνώνεται στη φράση "όλα επιτρέπονται", αρχή που πάνω της πρέπει να στηρίζεται η επιστημονική πρόοδος, σπάζοντας τα δεσμά της άκαμπτης ορθολογικότητας. Η μεθοδολογική του θεωρία εκτίθεται στο έργο του Ενάντια στη Μέθοδο (1975) και θεωρείται η θεωρία του "επιστημονικού αναρχισμού".
Για τον Φεγιεράμπεντ οι επιστήμονες δεν πρέπει να υποτάσσονται στις υπάρχουσες θεωρίες, αλλά να δημιουργούν νέες, ασυμβίβαστες προς τις κατεστημένες, διότι έτσι προωθείται η μεταξύ τους κριτική και συνεπώς η επιστημονική πρόοδος. Αντίθετα η θέση ότι η επιστήμη πρέπει να τίθεται κάτω από παγιωμένους και καθολικούς κανόνες είναι επιζήμια, αφού αργά ή γρήγορα κάθε επιστημονική μέθοδος φτάνει στα όριά της και τότε, για το καλό της επιστήμης θα πρέπει να προσπερνάται, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στους επιστήμονες να εργάζονται απρόσκοπτα και έξω από κάθε δογματισμό που καταλήγει σε στασιμότητα.
Τί σημαίνει όμως αυτό το "όλα επιτρέπονται:". Ο Φεγιεράμπεντ χωρίζει τους επιστήμονες σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στους ορθοφρονούντες που υποστηρίζουν αυτό που είναι εύλογο και πιθανό και στους εκκεντρικούς τους "άτακτους" που υποστηρίζουν το απίθανο, το παράλογο, το καταδικασμένο σε αποτυχία. Αυτοί οι δεύτεροι, οι "άτακτοι", είναι οι επιστήμονες που αμφιβάλουν για κάθε τι δεδομένο και συνεχίζουν να ψάχνουν και να ανακαλύπτουν αλήθειες που εκείνη τη στιγμή φαντάζουν παράλογες. Καμια κατηγορία δεν πρέπει να απορρίψουμε, αφού δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων αν μια θεωρία θα αποδειχτεί σωστή ή όχι. Πολύ δε περισσότερο δε θα πρέπει να καταδικάσουμε τη θεωρία του εκκεντρικού επιστήμονα, αφού η ιστορία μάς έχει αποδείξει πως συχνά είναι αυτός που βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια. Σίγουρα σήμερα ούτε ο Φιλόλαος θα θεωρείτο αδαής στα μαθηματικά και ανακατοσούρας, ούτε ο Γαλιλαίος αιρετικός, επειδή υποστήριξαν πως η γη κινείται.
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Φεγιεράμπεντ είναι η αντίληψή του περί "ασυμμετρίας". Παίρνοντας σα δεδομένο ότι οι επιστημονικοί όροι αλλάζουν σημασία από τη μια θεωρία στην άλλη και ότι η κάθε θεωρία έχει τη δική της γλώσσα για τη δήλωση των εννοιών της, δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τις δύο θεωρίες, αφού η καθεμια εκφράζεται με τους δικούς της κανόνες και τα δικά της λογικά και μεθοδολογικά πρότυπα.
Μέ την προβληματική του "όλα επιτρέπονται" ο Φεγιεράμπεντ καταλήγει πως τίποτα δεν μπορεί να αποδείξει τον ισχυρισμό ότι η επιστήμη είναι ανώτερη από τις άλλες μορφές γνώσης. Όπως ακριβώς για τον ορθοφρονούντα και τον εκκεντρικό επιστήμονα δεν μπορούμε εκ των προτέρων να υποστηρίξουμε τίνος οι θέσεις θα αποδειχτούν οι πιο αληθείς, έτσι ακριβώς δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε την επιστήμη σαν ανώτερη μορφή γνώσης. Είναι μια δραστηριότητα που έχει τους δικούς της κανόνες, τους δικούς της περίπλοκους κώδικες και όρους, χωρίς αυτό να της δίνει το δικαίωμα να θεωρείται ανώτερη από ένα άλλο πλήθος μορφών γνώσης. Για παράδειγμα η εναλλακτική ιατρική, γνώση που βασίζεται στη συμβιωτική σχέση του ανθρώπου με τη φύση, θεραπεύει εξίσου αποτελεσματικά με την επιστημονική ιατρική. " Ή η επιστήμη είναι πράγματι επιστήμη και δεν είναι το παν, ή θεωρεί τον εαυτό της το παν και παύει να είναι επιστήμη". (Dominique Folscheild).
Η ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
Λόγω των θέσεών τους, ο Κουν και ο Φεγιεράμπεντ κατηγορήθηκαν για σχετικισμό ο πρώτος και αναρχισμό ο δεύτερος. Ο ίδιος ο Φεγιεράμπεντ όχι μόνο αποδέχεται τον όρο, αλλά αυτοπροσδιορίζεται ως "θεωρητικός αναρχικός", ενώ ο Κουν αντίθετα αρνείται πως είναι σχετικιστής.
Για τον Φεγιεράμπεντ η επιστήμη είναι η δραστηριότητα εκείνη του ανθρώπου που, όπως και πριν αναφέραμε, οι περίπλοκοι κώδικες επικοινωνίας και συμπεριφοράς που διαθέτει σε συνδυασμό με τις αξιόλογες τεχνολογικές επιτυχίες της, εξαργυρώνοντάς τες συμμετέχει στο σύστημα εξουσίας και μετατρέπεται σε κύριο μοχλό της καθώς και του κατεστημενου συστήματός της. Το "όλα επιτρέπονται" υποστηρίζει μια κοινωνία ελεύθερων και ριζοσπαστικών ιδεών, μακριά από την κριτική του "καθαρού λόγου", τροχοπέδη κάθε ανατρεπτικής ή ανορθόλογης ιδέας. Εφόσον η επιστήμη βαδίζει σύμφωνα με επιβεβλημένους κανόνες, δεν καταφέρνει τίποτε περισσότερο από μια στείρα επαγγελματική κατάρτιση που συνιστά οπισθοδρόμηση του πολιτισμού.
Ο Κουν αντικρούει τον όρο "σχετικιστής" που του αποδίδουν, υποστηρίζοντας πως η άποψή του ότι κάθε νεώτερη θεωρία είναι σωστότερη από την προηγουμενη, με την έννοια ότι επιλύει πολύ περισσότερους γρίφους και καταλήγει σε ακριβέστερες παρατηρήσεις, δε συνιστά σχετικισμό, αλλά φανερώνει συνιστώσα επιστημονικής προόδου.
Η θεωρία του Κουν καταδεικνύει το επαναστατικό στοιχείο που πρέπει να περιέχεται σε μια επιστημονική μέθοδο, αποτυπώνοντας την εγκατάλειψη μιας συγκεκριμένης επιστημονικής οδού και της αντικατάστασής της από μια άλλη, ασυμβίβαστης με την προηγούμενη, συνοψίζοντάς την στο ακόλουθο σχήμα: προ-επιστήμη / κανονική επιστήμη / κρίση
επανάσταση / νέα κανονική επιστήμη / νέα κρίση.
Η προ-επιστήμη είναι η περίοδος που υπάρχει έντονη και πολυσχιδής, αλλά ανοργάνωτη δραστηριότητα που τελικά αποκτά συντονισμό με την είσοδο της επιστημονικής κοινότητας στο ένα και μοναδικό παράδειγμα, στην κανονική επιστήμη. Αυτό στην πορεία θα οδηγήσει σε νέα κρίση, νέα επανάσταση, νέα κανονική επιστήμη κ.ο.κ. . Με αυτήν την κοινωνική φύση του "παραδείγματος" δέχεται ο Κουν την πρόοδο και την εξέλιξη της επιστήμης.
Συμπερασματικά και συνοπτικά για τους δυο αυτούς φιλοσόφους θα μπορούσαμε να πούμε:
Οι παραδοσιακές αντιλήψεις για την επιστήμη, σύμφωνα με τον Κουν, αδυνατούν να περιγράψουν και να εξηγήσουν τα ιστορικά δεδομένα. Γι' αυτό τοποθέτησε τα επιστημονικά γεγονότα στο ιστορικό τους πλαίσιο και με κύριο εργαλείο την ιστορία των επιστημών και την κοινωνιολογία, προσπάθησε να ερμηνεύσει την επιστημονική εξέλιξη, θεωρώντας πως τα κριτήρια που χαρακτηρίζουν τη φύση της επιστήμης, οφείλουν να προκύπτουν από τη γνώση της ιστορίας της επιστήμης, από το τι πραγματικά είναι η επιστήμη.
Η θεωρία του Κουν αντιμετωπίστηκε με μεγάλη επιφύλαξη, επειδή θεωρήθηκε πως με αυτό το χαρακτηριστικό της ιστορικο-κοινωνικής προσέγγισης υπονομεύεται η ορθολογικότητα της επιστήμης, κυρίως λόγω έλειψης κριτηρίων σύγκρισης των θεωριών (παραδειγμάτων).
Αντιδράσεις προκάλεσε και η θεωρία του Φεγιεράμπεντ, ο οποίος επίσης υποστήριξε το σοβαρό πρόβλημα της σύγκρισης των επιστημονικών θεωριών, το οποίο οφείλεται στις διαφορετικές έννοιες των όρων με τους οποίους διατυπώνονται ακόμη και στην ίδια θεωρία σε διαφορετικές περιόδους. Τέλος βασικό σημείο των θέσεων του Φεγιεράμπεντ είναι η απαξίωση του ορθολογικού προτύπου καθώς και της επιστήμης που τη θεωρεί μοχλό του κατεστημένου συστήματος της εξουσίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Π. Βαλλιάνος, Η Επιστημονική Επανάσταση και η Φιλοσοφική θεωρία της Επιστήμης, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001
Π. Θεοδώρου, στο Κείμενα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008
Κ. Θεολόγου, Κοινωνιολογία της Επιστήμης, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, aked.ntua.gr
Α.F Chalmers , Τι είναι αυτό που το λέμε Επιστήμη; Πανεπιστημιακές εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2007
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου